De Verzamelaar - Hans Cohen

Door Vincent van de Vrede

Interview met Hans Cohen, verzamelaar uitgeverij Gebroeders E. en M. Cohen

Ik verzamel in principe steeds één druk van elke uitgave, anders groeit het mij boven het hoofd.

De overgrootvader van Hans Cohen, Ezechiël, richtte samen met zijn broer Martin in 1878 de uitgeverij Gebroeders E. en M. Cohen op. Deze richtte zich op een breed publiek en maakte dan ook veelal betaalbare uitgaven. Voortgekomen uit een uitleenbibliotheek die in 1824 begon, groeide de uitgeverij uit tot een vooraanstaand boekenbedrijf. Tot aan de Tweede Wereldoorlog zagen naar schatting twee- à drieduizend boeken en prenten het licht, waaronder bijzondere titels als De meesterwerken van Charles Darwin en Ronaldo Rinaldini. Een interview met Hans Cohen, achterkleinzoon van mede-oprichter Ezechiel Godert Cohen.

Je hoorde vast al op jonge leeftijd over de uitgeverij. Maar hoe is het zo gekomen dat je er alles over wilde gaan verzamelen?

Dat is langzaam zo gegroeid. Als kind hoorde ik er veel over van mijn vader. Die liet dan boeken van Dickens zien die door Cohen waren uitgegeven. Grappig vond ik het, maar meer niet. Ik zal toen een jaar of zestien zijn geweest. Toch groeide vanaf dat moment mijn interesse. Mijn tante was ook erg geïnteresseerd in die uitgeverij, dus ja, ik hoorde er ook van haar kant wel regelmatig over. En ik ben zelf ook gek met boeken, dus zo ontstaat dan een verzameling. Op een gegeven moment begon ik met het bezoeken van boekenmarkten, kijken of ik boekjes van Cohen vond. In het begin ging het nog wel, omdat ik nog niet zoveel had. Later is het moeilijker geworden, maar ook steeds uitdagender. Nu is het erg moeilijk geworden een boek te vinden dat ik nog niet heb.

Hoe stam jij af van de gebroeders Cohen? Houd je je ook veel bezig met genealogie?

Nee, ik verdiep me alleen in de uitgeverij. Mijn broer is wel in de genealogie gedoken. Maar ik weet uiteraard wel dat de oprichters van de uitgeverij Ezechiel Godert en Martin Cohen zijn. Zij hebben op 15 Mei 1878 de uitgeverij opgericht. Ezechiel Godert was mijn overgrootvader.

Wat was het doel dat de gebroeders Cohen voor ogen hadden met hun uitgeverij?

Wat ik daar over heb gelezen, is daar ze met name wilden proberen zoveel mogelijk mensen het mogelijk te maken om boeken te kopen. Voor die tijd waren die namelijk nogal duur en niet iedereen kon ze dan ook betalen. Een goed idee van de gebroeders Cohen was om grootschalig uitgeversrestanten over te nemen en die voor gunstige prijzen weer door te verkopen. Een soort De Slegte avant la lettre. Kijk je naar hun fonds, dan zie je enerzijds populair-wetenschappelijke werken zoals Darwin, maar ook nog heel veel zaken die we toch rustig populair leesvoer mogen noemen, zoals De kleine lord en romans. Ze richtten zich dus echt op de middenklasse en wat daar onder zit. Maar ze hebben ook veel literatuur uitgegeven, zoals Dickens en De negerhut van oom Tom, Bilderdijk en Multatuli.

Maar ook een pulpromannetje als Nat Pinkerton, de grootste detective der wereld. Dat was een papieren uitgave die wekelijks werden uitgegeven voor tien cent.

Hoeveel boeken heb jij inmiddels van Cohen?

Vermoedelijk loopt het nu tegen de zevenhonderd titels, een paar kasten vol. Hoeveel boeken er in totaal zijn uitgegeven is niet bekend, maar er zijn schattingen van tussen de 2500 à 3500 titels. Ik denk zelf echter dat dit dan ook alles omvat, inclusief de herdrukken. Ook hebben ze veel prenten uitgegeven. Die zitten daar ook bij, vermoed ik. Overigens moet ik er hier bij zeggen dat ik me hoofdzakelijk op de boeken richt, niet zo zeer op de prenten, waar ik overigens wel een aantal fraaie mappen van bezit. Dat is omdat ik de prenten onmogelijk allemaal aan de muur kan hangen. Ze liggen nu in een kast om ze te beschermen tegen het licht.

Waarom is het niet precies te zeggen hoeveel titels er in totaal zijn uitgegeven?

Dat komt omdat er geen archief meer is. Zelfs oplagecijfers ontbreken. Er zijn wel fondscatalogi, maar daarin staan veel titels die wel werden aangekondigd, maar niet ook daadwerkelijk uitgegeven zijn. Mijn idee is dat er in totaal duizend boeken zijn uitgegeven en dat de rest prentwerk is. Qua boeken heb ik vermoedelijk dus wel het meeste.

Lees je de boeken zelf ook?

Nee hoor, veelal is het niet mijn interessegebied, en bovendien is het nogal Oud-Hollands. Zelf lees ik meestal non-fictie en populair wetenschappelijke boeken, meestal in het Engels, hoewel Darwin wel een van mijn favorieten is, dus die boeken zal ik inderdaad wel gaan lezen. Het is er helaas nog niet van gekomen. Nee, het is meer een verzamel- dan een leeshobby.

Is er ergens een overzicht van je collectie te vinden?

Ik heb een site gemaakt over de uitgeverij: www.gebr-e-en-m-cohen.nl . Daarop staan alle boeken die ik heb, en heel veel informatie over de uitgeverij. In 2001 is er bovendien een boek uitgegeven over de uitgeverij. Dat hoorde bij een tentoonstelling in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, waarvoor ook veel van mijn boeken zijn gebruikt. De titel daarvan luidt De zolders kraken. Dat is overigens een verwijzing naar een van de advertentiekreten die de gebroeders Cohen gebruikten, zo van: de zolders van de pakhuizen kraken, alles moet weg.

Hoe is de uitgeverij uiteindelijk beëindigd?

Die is geliquideerd in 1941. Er mochten immers geen joodse firma’s meer bestaan. Ze moesten de boel liquideren en ze hebben het uit handen moeten geven. Uiteindelijk is het gewoon failliet gegaan. Mijn grootvader was destijds samen met zijn broer Martin directeur. Martin is weggevoerd en vermoord, mijn grootvader is een natuurlijke dood gestorven aan het begin van de oorlog. Van Martin heb ik trouwens nog iets heel unieks: een dagboek dat hij kort voor zijn dood bijhield. Het is heel bijzonder om daarin te lezen over zijn plannen met het bedrijf voor de toekomst. Zo beschrijft hij een idee om na de oorlog prenten uit te geven van steden die gebombardeerd zijn, maar dan van de oude situatie, zodat mensen konden zien hoe het was voor de oorlog. Maar ook over nieuw te publiceren titels. Ook lees je over zijn twijfels of hij de oorlog wel zou overleven. Het heeft dus helaas niet zo mogen zijn, hij werd verraden.

Heb je nog uitgaven uit die laatste jaren?

Ja, een heel bijzondere: Gelijkheid voor allen, uitgegeven in 1940. Dat is het mij laatst bekende boek. Ik denk dat ze heel bewust die titel hebben gekozen overigens. Het is trouwens vaak lastig om te bepalen in welk jaar een boek verscheen. Dikwijls staat er geen jaar bij. Gelukkig kan ik wel altijd een onderscheid maken tussen voor en na 1906. Alles tot dat jaar is namelijk verschenen in Arnhem en Nijmegen, daarna in Amsterdam. Daar was de uitgeverij gevestigd aan de Herengracht 326. Een A-locatie, dat zegt dus ook wel wat over hun succes.

Welke boeken zou je nog echt graag willen hebben?

Er is een mooi Zakreisboekje voor Amerika, dat kwam enkele jaren geleden te koop bij Bubb Kuyper. Het behoorde tot de collectie van Boudewijn Büch. Maar ja, het was zo duur dat ik het helaas niet kon kopen . Stond later voor achthonderd euro aangeboden op het net. Verder zou ik graag het boekje Reintje de Vos aan mijn verzameling toevoegen, maar dat heb ik nog nooit ergens gezien. Het werd wel aangekondigd maar het is zeer waarschijnlijk nooit uitgegeven.

Wat is het topstuk van je collectie?

Nou, wat ik zelf wel een beetje als een van mijn topstukken beschouw, is de zevendelige serie van Charles Darwin. Die heb ik compleet in een heel mooie uitgave met geïllustreerde banden. Er is daar nog een grappig verhaal aan verbonden, want oorspronkelijk had ik maar zes delen van de serie. Het zevende deel is de reis van de Beagle en die heb ik er later nog los bijgekocht. Nu was dit een uitgave met een heel andere, rood kartonnen band. Tot mijn geluk bood kort daarop iemand het zevende deel aan op Ebay, maar dan precies in de uitgave zoals mijn andere zes delen. Op het moment dat die veiling afliep was ik op mijn werk. Bleek het net aan iemand anders verkocht te zijn! Teleurgesteld mailde ik de verkoper. Hij gaf me het adres van de man aan wie hij het verkocht had, een Belg. Ik ben toen helemaal naar België gereden en heb mijn exemplaar mogen ruilen tegen het zijne. Het kostte even moeite, maar zodoende had ik wel mijn hele serie compleet! Ook heel bijzonder en zeldzaam is een boekje dat ik zeer recent op internet vond: een Engelstalige uitgave Ouida album door Hilda Swarth. Het is uitgegeven in 1887 en is überhaupt voor het eerst dat ik kennis heb genomen van een Engelstalige uitgave van de uitgeverij.

Verzamel je alleen eerste drukken?

Nee, want als je alle drukken wilt dan groeit de verzameling je boven het hoofd. Ik koop wel meerdere drukken indien ze in verschillende banden zijn uitgegeven. Soms heb ik al een titel in een niet zo fraaie uitvoering en als ik dan een fraaier exemplaar tegenkom dan kan ik de verleiding meestal toch niet weerstaan.

Leen je je boeken wel eens uit?

Alleen voor speciale gelegenheden, zoals die tentoonstelling waarover ik net vertelde. Toevallig werd ik pas benaderd door een medewerker van de Universiteit van Delft die mijn Darwin boeken wilde lenen voor een tentoonstelling van 26 Mei tot 26 oktober 2009. Trouwens, nu we het toch over uitlenen hebben: het is aardig om nog even te vermelden dat de echte wortels van de uitgeverij lagen in een uitleenbibliotheek, die de familie Cohen onofficieel in 1824 begon en die in 1827 uitmondde in de oprichting van een echte uitleenbibliotheek. Het was toen niet lang na de Franse bezetting, een tijd waarin mijn familie geruïneerd was en alleen nog maar privéboeken als bezit had. Toen is het idee geboren om een uitleenbibliotheek te beginnen. Die bleek erg succesvol en groeide steeds verder uit, door de aankoop van nieuwe boeken, en resulteerde uiteindelijk in de oprichting van de uitgeverij.

Heb je ooit overwogen om de uitgeverij nieuw leven in te blazen?

Nee. Maar na de oorlog heeft mijn tante dat nog wel geprobeerd. Zij richtte toen, samen met de Heer Kroonder, uitgever te Bussum, in 1946 de uitgeverij Phoenix op, als uit de as herrezen. Die hebben een stuk of zeven titels uitgegeven. Op het titelblad stond dan uitgeverij Phoenix en daaronder Gebroeders E. en M. Cohen. Uiteraard heb ik die ook in mijn collectie. Heel bijzonder is overigens de uitgave van De Boerderij der dieren, de eerste Nederlandse vertaling van Orwell’s Animal Farm. Dat was een topboek in die tijd. En onlangs vond ik nog via Marktplaats het boek Vrouwen en piraten door Philip Rush. Dat was ik nog nooit tegengekomen en is dus denk ik maar in een zeer beperkte oplage uitgegeven. Maar mijn tante was geen zakenvrouw en de uitgeverij werd al snel opgeheven en is toen, onder een andere naam, in andere handen overgegaan.

Zelf wel eens een boek geschreven of uitgegeven?

Een keer, een zakwoordenboekje over neurochirurgie, dat is mijn vak. Volledige titel: Zakwoordenboek neurochirurgie voor verpleegkundigen. Zo heb ik toch nog zelf ook een boek op mijn naam staan!