Betekenis geven aan het onbetekende

Donderdag 1 mei 2008 koos J.J. Voskuil als laatste levensdag. Hij leed aan een ernstige ziekte en koos na een moedig gedragen strijd voor euthanasie, net als Hugo Claus enkele weken daarvoor. Hij werd 81 jaar. Voskuil is vooral bekend geworden door zijn romancyclus Het Bureau, dat een voor de Nederlandse literatuur ongekende populariteit kende. Het telt ruim vierduizend bladzijden. Er werd ook een hoorspel van gemaakt, dat dagelijks door meer dan honderdduizend luisteraars werd gevolgd. Hieronder volgt een selectie van zijn werk.

Bij nader inzien

Johannes Jacobus (Han) Voskuil werd geboren in Den Haag in 1926. Zijn vader was hoofredacteur van Het vrije volk. Voskuil debuteerde in 1963 met de twaalfhonderd pagina's tellende roman Bij nader inzien¸ die gebaseerd is op zijn studietijd. De roman sloeg niet echt aan, maar in de jaren tachtig zou toch een tweede druk verschijnen. Met veel oog voor detail weet Voskuil in zijn debuutroman het leven van een groep studenten Nederlands te beschrijven. Zij voeren veel discussies, vooral op hun studentenkamers, en leren zichzelf en de ander daarbij langzaam kennen. Vriendschap is een belangrijk thema in de roman. Hier verschijnt ook voor het eerst Voskuils bekendste personage, Maarten Koning. Deze kan als het alter ego van de schrijver worden gezien.

Het Bureau

Voskuil werkte tussen 1957 en 1987 aan het Instituut voor Dialectologie, Volks- en Naamkunde, later hernoemd tot Meertens Instituut. Zijn jarenlange ervaring daar verwerkte hij in de romancyclus Het Bureau, die uit zeven delen bestaat en hem bekend zou maken bij het grote publiek. Zijn magnum opus verscheen tussen 1996 en 2000. Het Bureau werd ongekend populair. Voskuils alter ego Maarten Koning vormt de hoofdpersoon in deze magistrale cyclus, die zeer nauwgezet en tot in de kleinste details de menselijke verhoudingen weergeeft op het instituut. Veel lezers herkenden hun eigen werkervaringen erin, wat de populariteit mede verklaard. Honderden personages maken hun opwachting in deze grootste romancyclus uit de Nederlandse literatuur. De zeven delen waaruit Het Bureau bestaat, zijn:

Het Bureau 1: Het Bureau 1: Meneer Beerta
Het Bureau 2: Het Bureau 2: Vuile handen
Het Bureau 3: Het Bureau 3: Plankton
Het Bureau 4: Het Bureau 4: Het A.P. Beerta-Instituut
Het Bureau 5: Het Bureau 5: En ook weemoedigheid
Het Bureau 6: Het Bureau 6: Afgang
Het Bureau 7: Het Bureau 7: De dood van Maarten Koning

Verder is het Ingang tot het bureau (2000) erg nuttig door de verkorte inhoud en het uitgebreide personenregister.

Reisverhalen

Voskuil maakte veel wandeltochten, vooral door Frankrijk. Hij schreef daarover in zijn dagboek. Deze notities over de Franse wandeltochten zijn later in drie delen verschenen: Terloops (2004), Buiten schot (2005) en Gaandeweg (2006). Ze geven een prachtig beeld van Frankrijk. De notities vertellen over het weer, het landschap en de mensen die Voskuil en zijn vrouw op de in totaal ongeveer vijftig wandeltochten tegenkomen. Een ander reisverhaal is Reisdagboek 1981.

Wetenschappelijk werk

Wie boeken van Voskuil zoekt, komt ook titels tegen als Het ophangen van de nageboorte van het paard (1969) en Kohieren van de tiende penning van Overschie 1561 en Twisk 1561 (1982). Het gaat hier om wetenschappelijke publicaties die Voskuil hoofdzakelijk tijdens zijn loopbaan aan het Meertens Instituut publiceerde. Voor verzamelaars kan het aardig zijn hun collectie met deze boeken te completeren, aangezien Voskuil verder een betrekkelijk klein oeuvre naliet en compleetheid dus al snel bereikt is. Enkele andere titels uit deze categorie: Het Nederlands van Hindoestaanse kinderen in Suriname (1956) en Van vlechtwerk tot baksteen. Geschiedenis van de wanden van het boerenhuis in Nederland (1979). Folkloristisch interessant zijn ook de interviews die Voskuil hield met Twaalf bakkers en twee bakkersdochters (1978).

Overig werk

De moeder van Nicolien (1999) vertelt het verhaal van het ouder worden van de schoonmoeder van Maarten Koning, Nicolien. Uiteindelijk wordt zij dement. Voskuil beschrijft haar ziekte en de invloed daarvan op Koning en zijn vrouw op knappe, bescheiden wijze, wars van literaire hoogdraverij als hij was. In Requiem voor een vriend (2002) staat het verhaal van een vriendschap centraal. Hier geen Maarten Koning, maar Han Voskuil als een van de twee hoofdpersonen. Het boek is een bijzondere reflectie op een vriendschap die een halve eeuw duurde en veel verschillende fases kende: van de zeer hechte beginjaren, waarin Han Voskuil en zijn vriend Jan Breugelman vrijwel alles deelden, tot de meer gescheiden levens die zij later leidden, onder meer door verschil van politiek inzicht. Een prachtige roman. In Onder andere (2007) volgen nog meer, zij het kleinere portretten van vrienden, familie en bekenden. Vele typische Voskuilthema's komen hierin terug, zoals het wonen aan de Lijnbaangracht.

Tevens een aantal bibliofiele uitgaven:

In 2000 verscheen Het Bureau slaat terug. De personages van Voskuil over hun karikatuur. Samengeteld door Ingrid Harms en uit gegeven door Vogelvrij te Zoetermeer. Het boekje is gebonden, met papieren stofomslag en plastic stofomslag. Oplage: elf op naam gestelde exemplaren, gesigneerd door de uitgevers Jan Pisa van Ostarback en Georgine Maria Pisa van Ostarback-de Roos. Uitgegeven met toestemming van J.J. Voskuil. Met genummerd en op naam gesteld boekwikkel. Met als bijlage los bijgevoegd: een door Marie-José Jongerius gemaakte geprinte kleurenfoto van het intérieur van het P.J. Meertens-Instituut, in een rood mapje.
In 2001 verscheen bij dezelfde uitgever Mijn voetbaljaren. D.J.V. en Een socialistische jeugd een socialistische jeugd (verscheen eerder in Onvoltooid Verleden, nummer 11, maart 2001). De eerste in zwart linnen gebonden, met rode voorplatbestempeling en de tweede in rood linnen gebonden, met witte voorplatbestempeling. Oplage: tien op naam gestelde exemplaren. Uitgegeven met toestemming van J.J. Voskuil